Фатҳуллоев Т., Юсуфов А.И.,  Шехов А. М.

Муҳимӣ

 Таъкид кардан зарур аст, ки пас аз инқилоби Октябр то соҳибистиқлол шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷуз фарҳанги панҷҷилдаи М. Я. Расулӣ «Фарҳанги тиббӣ» асари ҷиддие дар бахши тиб таълиф нашудааст, хушбахтона, тайи 10-12 соли охир чандин китоби дарсиву дастурҳои таълимӣ ва  луғатҳои соҳавӣ ба забони тоҷикӣ таълиф ва тарҷума шудаанд. 

Чаро вазъи имрўзаи баёни осори илмии забони тоҷикӣ чунин ҳузновар аст?

Ба назари мо иллати асосӣ  дар набудани тарҷумонҳои касбӣ, адами мавҷудияти системаи воҳиди истилоҳоти илмӣ, риоя нашудани меъёрҳои таълифу тарҷумаи осори илмӣ ва наомўхтани таҷрибаи мамолики пешрафта дар ин самт ниҳон аст. Дар робита ба ин мавзўъ чанд нуқсони умумӣ  ва муштараки  услуби таълифоти тиббиро зикр карда, баҳри рафъи онҳо пешниҳодҳои мушаххас ба миён мегузорем.

Мақсад

 Ҷори намудани истилоҳоти тиббии забони тоҷикӣ дар шароити ҳозира.

 Вазъи кунунии нигоришоти илмии забони тоҷикӣ пажўҳиш ва таҳлили амиқу густурдаро тақозо дорад ва мо ба баррасии мухтасари мавзўи мазкур иктифо карда,  баҳри беҳбуди вазъи мавҷуда нуктаҳои зерро пешниҳод менамоем:

1. Истиқрори системаи воҳиди истилоҳоти тиббӣ амри зарурист.

2. Терминологияи миллӣ ба ҳайси фанни алоҳида дар макотиби олӣ таълим дода шавад.

3. Кумитаи истилоҳоти Ҷумҳурӣ дар якҷоягӣ бо кафедраҳои забони тоҷикии донишгоҳҳо истилоҳоти соҳавиро танзим намояд.

4. Забон ва услуби нигориши осори илмӣ пайваста мавриди баррасӣ ва таҳлили амиқу ҷиддӣ қарор гирад.

5. Таҷрибаи кишварҳои пешрафта (Россия ва Эрон) дар роҳи таълифи осори илмӣ мавриди омўзиш қарор гирад.

Нигоришоти илмии форсии тоҷикӣ, ба вижа осори тиббии он таърихи дерина дошта, ба василаи «Ҳидоятулмутааллимин фи тиб»-и Ахвайнии Бухороӣ, «Китобулабния»-и Мувафақуддини Ҳиравӣ, «Донишнома»- и Ҳаким Майсарӣ, «Ат-танвир»- и Абумансури Қамарӣ (асрҳои 1Х-Х), «Захираи Хоразмшоҳӣ» ва «Ёдгор»- и Исмоили Ҷузҷонӣ (асри Х1) буруз кардаву ташаккул ёфтааст, ки омўзишу баҳрабардорӣ аз он дар шароити кунунии забони тоҷикӣ хеле зарур ва муҳиму муфид аст. Бояд зикр кард, ки тарҷума ва таълифи осори илмӣ  аз лиҳози замонӣ  ҳампоя аст ва ба забони арабӣ тарҷума шудани «Ситта ашара»- и Ҷолинус оғози ин кор ба ҳисоб меравад. Минбаъд ин амал расм шудаву донишмандони эрониасл аз асри V111 сар карда, осори худро ба ду забон таълиф кардаанд. Чунончи, Абурайҳони Берунӣ китоби «Аттафҳим фи саноати-т-танҷим» — ро аввал ба забони арабӣ ва баъдан ба порсӣ, Масъуди Ғазнавӣ «Кифоятуннуҷум», Истахрии Форсӣ китоби «Масоликулмамолик», Сайид Исмоили Ҷузҷонӣ «Захираи Хоразмшоҳӣ», Суҳравардӣ китоби «Ҳаёкал ан нур», Абумансури Қамарӣ «Ат- танвир» -ро ба ду забон нигоштаанд. 

Ҷолиби таваҷҷўҳ аст, ки забони илмии форсии тоҷикӣ аз оғози худ ду асли бунёдии забони илмиро фаро гирифтааст: яке ин ки бофти он холӣ аз иҳому ибҳом ва ҳашву завоид  ва саноеи лафзист; дигар ин, ки вожагони илмии он ҳувияти мустақилӣ доранд (1.218.).

Чунон ки ба мушоҳида мерасад, истилоҳоти илмии ин осор ғолибан арабӣ бошанд ҳам, аммо сабки нигоришоташон «сода ва порсии раҳи рост аст» (2.16.) ва тавре ки муҳаққиқон зикр кардаанд, насри илмии форсиро аз насри бадеии он танҳо вуҷуди ҳузури истилоҳоти илмӣ мутамоиз месозаду бас.

Оё ин балоғату нафосат ва фасоҳати забони осори илмии ниёгон имрўз низ мушоҳида мешавад, агар не, чаро ?

Тавре ки маълум аст, дар даврони тасалсути Ҳукумати шўравӣ аксари бахшҳои фаъолияти зеҳнии аҳли ҷомеа, ба вижа риштаи тиб забони русӣ ҳузури чашмгир ва нуфузи фарогир дошт, таълим дар донишгоҳҳо, таълифи дастуру китобҳои дарсӣ, пажуҳишҳои илмӣ ҳама тақрибан ба ҳамин забон сурат мегирифт, ки дар натиҷа забони деринааслу банерўи тоҷикӣ аз гуволишу тароват монд. Аммо мутазаккир бояд шуд, ки забоне, ки ду қарн дар муқобили забони арабӣ пойдор монд, наметавонист дар тўли 60 – 70 сол фавран камбарубор гардад. Дар замина ҳақ ба ҷониби донишманди эронӣ Муҳаммад Тақии Баҳор аст, ки мефармояд: «Агар ҳукуматҳои эронитабор зудтар по мегирифт ва мепоид ва ба чанги «наҳангони мардумкушон» намеафтод, вазъи забони илм ба куллӣ фарқ мекард. Ба назар мерасад, ки агар оташе, ки дар қарни саввум барои гарм кардани забони форсӣ дар Хуросон равшан шуда буд, хомўш намегашт, Абўалӣ ибни Сино ва Муҳаммад Закариё ва Абурайҳон ва соири донишмандони эронӣ дар санавоти баъд ҳам ба порсӣ навишта мешуд » (2.18.).

Ҳамин аст, ки вазъи кунунии забони осори илмии тоҷикӣ, аз ҷумла осори тиббии он ниҳоят ҳузновару изтиробангез аст ва нотавону бенерў ба назар мерасад. Таъкид кардан зарур аст, ки пас аз инқилоби Октябр то соҳибистиқлол шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷуз фарҳанги панҷҷилдаи М.Я.Расулӣ «Фарҳанги тиббӣ» асари ҷиддие дар бахши тиб таълиф нашудааст, хушбахтона, тайи 10-12 соли охир чандин китоби дарсиву дастурҳои таълимӣ ва  луғатҳои соҳавӣ ба забони тоҷикӣ таълиф ва тарҷума шудаанд, вале мутаассифона, хонанда ва харидори зиёд пайдо накарданд ва дар самти эҳёву истиқрори забони илмии тоҷикӣ саҳми созанда нагузоштанд. 

Чаро вазъи имрўзаи баёни осори илмии забони тоҷикӣ чунин ҳузновар аст ?

Ба назари мо иллати асосӣ  дар набудани тарҷумонҳои касбӣ, адами мавҷудияти системаи воҳиди истилоҳоти илмӣ, риоя нашудани меъёрҳои таълифу тарҷумаи осори илмӣ ва наомўхтани таҷрибаи мамолики пешрафта дар ин самт ниҳон аст. Дар робита ба ин мавзўъ чанд нуқсони умумӣ  ва муштараки  услуби таълифоти тиббиро зикр карда, баҳри рафъи онҳо пешниҳодҳои мушаххас ба миён мегузорем.

1.Яке аз шартҳои асосии услуби илмӣ кўтоҳбаёнӣ ва парҳез аз тавзеҳу тафсили  зиёдатист ва ин нукта дар аксар таълифоти тиббӣ риоя нашудааст. Ба пиндори ин ҷониб падидаи мазкур дар натиҷаи тарҷумаи таҳтуллафзии ибораву ҷумлаҳои забони русӣ ба забони тоҷикӣ иттифоқ афтодааст, ки инак намунае чанд аз онро бар мешуморем:

Маризи беморияш вазнин(бемори вазнин); кам шудани вазни бадан(лоғар шудан); ҳарорати бадани бемор баланд аст(бемор таб дорад); бемор дорои ҷигари ҳаҷмаш калон аст(ҳаҷми ҷигари бемор калон аст); касалиҳои ба воситаи алоқаи ҷинсӣ гузаранда (бемориҳои гузарандаи ҷинсӣ), тавзеҳан, истилоҳи «бемориҳои ҷинсӣ» имрўз нодуруст, яъне ба маънои «бемориҳои таносулӣ» истифода мешавад, ҳол он ки ин истилоҳ дар тибби қадими мардуми мо ва тибби муосири Эрону Афғонистон ба маънои бемориҳои эпидемӣ ба кор бурда мешавад: Бемориҳои ҷинсӣ — ал-амроз-ул-ҷинсия – навъе аз бемориҳо, ки хоси хонавода, қабила ва ё аҳолии ягон маҳалли муайян бошанд: Эпидемические болезни – Morbi endemici (11); дард дар мавзеи зери қабурғаҳои рост (дарди зери қабурғаҳои рост); эҳсоси номураттабият дар кори дил (эҳсоси номураттабияти кори дил) ва ғ.

2. Мантиқан ва илман ғалат будани маънои  ибораву ҷумлаҳо:

Ситемаи марказии асаб (системаи асаби марказӣ); Дандонҳои курсии хурд ва данонҳои курсии калон(дандонҳои хурд ва калони курсӣ); Дар аксҳои рўи навзод ибтидои дандонҳои шириро дидан мумкин аст, ки дар дохили ҷоғ ҷойгиранд; Асабонии забон ба таври зерин сурат мегирад; ин ғадуд сохти ҳиссачагӣ дошта…; Шакли сояи дарози бошиддатеро дорост, ки дар заминаи равшании шушҳо, ки байни дил ва сутунмўҳра воқеъ буда, равшан ба назар мерасад  ва ғ.

3.Ҷумлаҳои муғлақу мавҳум, ки ба табиати сарфу наҳви забони тоҷикӣ созгор нестанд:

Зарбулатҳои вазнини кос бисёр вақт ба сакта ва талафоти хун, баъзан ба суддат (эмболия)-и равғани шуш, майна ва сидоду суда (тромбоэмболия) ҳамроҳӣ мекунад; Аз рўи хосиятҳои дефарматсионӣ рафтори тағйири сангҳоро зери таъсири таҳлилҳои статикӣ  ё зарбазан муқаддам баҳо додан имкон дорад; Мўҳлати ба курортҳои нўшокӣ фиристодани беморҳое, ки нисбати санги бавл амалиёт аз сар гузаронидаанд, бояд зудтар бошад; Губарев А.П. навиштааст: «Бе анатомия на касалиҳои дохилӣ ва ҷарроҳӣ вуҷуд дорад, балки танҳо ва таассуб»; Шохчаҳои арзӣ қадре печак буда …Нахҳои (торҳои) кўндаланграхи ихтиёрӣ низ дохиланд; Даромадгоҳи даҳон гуфта  фазоеро меноманд, ки… ва  ғ.

4.Риоя нашудани ҳувияти мустақилии истилоҳот, ки дар натиҷаи тарҷумаи ноўҳдабароёна ва «ибтикор» — и истилоҳсозии бархе муаллифон ба вуқўъ пайвастааст:

Футуркунии санг, раванд (эксперимент), сурохроҳӣ, хунофарӣ,  чона, пайомади беморӣ  (осложнение), андомгунсоз (протезист), омили таҳҷоӣ, лати гурда, инҳирофи пешобравҳо, тармими пешобрез, ҷавонаомос, сўзиши пешоб, идрори дарднок, пешобхунҷамъ, дунгича ва теппача, ғурриҳо (выступ)  ва ғ.

5. Тарҷумаи нодуруст ва носаҳҳеҳи истилоҳот дар луғатҳои соҳавӣ;

Пешобшинос (уролог), бегона (антиген), мунч (культя), дандони осиё (коренной зуб), андомгунсоз (протезист), вазоифшинос (физиолог), вазоифшиносӣ (физиология), афъолшиносӣ (физиология), вазоифшиносии меҳнат (физиология труда), вазоифшиносии ҳавонавардӣ (физиология авиационная), буняшиносии эътидолӣ (нормальная физиология), вазифаи мўътадил (функция физиологическая), пурз (ворсинка), зиёдшавӣ (дупликация), пешобрав (мочеточник), дарзи пешобрез (уретраграфия), даҳонбастагӣ (резцовое перекрытие), мадҳушшиносӣ (анестезиология), дарғот (клапан), ҷурсума (бактерия), ҷурсумахўр (бактериофаг), балъ, балъиш (глотание),  душбалъӣ (затруднённое дыхание), кашшоф (абсорбент, ки маънии ҷазбкунандаро дорад),даркашидан, рубоиш (абсорбция), имтисоси ғозот (абсорбция газов), шошабанд (анурия), бебузоқӣ (асилия, ҷудо нашудани оби даҳон), резабин (микроскоп), қандсозӣ (гликогенез), полоя (фильтр), қатиқи майна (вещество мозга белое) ва садҳо истилоҳи дигар.

6. Истифодаи муодилҳои зиёд барои ифодаи як мафҳум: кашшоф, даркашидан, рубоиш, имтисос барои истилоҳи абсорбция; вазоифшиносӣ, буняшиносӣ, афъолшиносӣ барои истилоҳи физиология; бавл, пешоб, идрор, шоша,меза барои истилоҳи моча;  орбита, чашмхона, коса (косахона)-и чашм, ҳадақа, ҳуфраи чашм, мағоки чашм, чуқурии чашм барои истилоҳи глазница; дунгӣ, теппача, ғуррӣ, ҳадба барои истилоҳи выступ; нах, тор, лиф барои истилоҳи лимфа; сўрохроҳа, ҷавф, ковокӣ барои истилоҳи полость ва ғ.

7. Аз ибораҳои изофӣ сохтани таркибҳои дурушту номаънус: омоси ҷавона – ҷавонаомос, дандонҳои осиё- осдандон, лўлаи шунавоӣ – шунудлўла, дандони пеш – пешдандонӣ, дандони курсӣ –курсидандон, коми нарм ва сахт –нармком ва сахтком, бофтаи мурда – мурдабофтагӣ, обилаи чиркдор – чиркобила, ҳисси беш – бешҳиссӣ, бешрушдӣ, оби даҳон – обдаҳон ва ғ.

8. Ба эътибор нагирифтани қобилияти гардишпазирии истилоҳот, ки боиси рух додани падидаи нохуби истилоҳоти илмӣ, яъне пайдо шудани муродифҳо мегардад: вожаи бавл қобилияти калимасозӣ надорад, бинобар ин  ҳамон як муаллиф аз вожаҳои пешоб, шоша, идрор ва ҳатто меза истифода кардааст (3). Ҳамин тавр, вожаҳои нодурустиҳо (аномалия) (10), даҳоншиносӣ (стоматология) (8), наомадани дарун (запор) (3), зоидаҳо (анофиз) (4 ) ва ғ.

9. Аз мадди назар дур мондани хусусияти номинатививу тафриқагузории истилоҳот, чунончи калимаҳои зеринро ба ҳеҷ ваҷҳ истилоҳ номидан мумкин нест: бесомонӣ (расстройство), иллат(аномалия), ной (мочеточник),самим(скелет), пешобрез (уретра), бод (отёк), садама, сакта ва садама (шок), пайдоиш (патогенез), дона (гранула), ҷурсума (бактерия), кафшерак (comissura), дарғот ва ғилофак (капсула), мушаки бигизӣ (шиловидная  мышца), аррапушт, тахтапушт (позвоночник), пайкар (тело) ва ғ.

10. Барои ифодаи як мафҳум истифода кардани якчанд калима ва пайдо шудани синонимҳо, ки ин низ барои услуби илмӣ падидаи номатлуб ба шумор меравад: бигизӣ, дарафшшакл барои истилоҳи шилоаидная; сутунмўҳра, аррапушт, тахтапушт барои позвоночный столб; бадзот, бадфарҷом, хабис, табобатнашаванда барои злокачественный опухол; обилаи мурғон, обакон, чечак, сучечак, нағзак, ҷадра ва ғ. барои истилоҳи оспа  ва ғ.

11. Якчанд мафҳумро бо як вожа ифода кардан, ки боиси баёни носаҳеҳ ва номушаххас мешавад: ғуррӣ – зоб, аневризм, выступ;  ҳалқ – гротань, горло, зев; тарҳ – конструкция, нумў – развитие, стимуляция; маҳбал – влагалища, капсула ва ғ.

12. Истилоҳсозии барғалат бо пасвандҳо: дандонгунсоз, сайқалнок, болгун, брекчамисл, кундалангнокӣ, беруннокӣ, балъиш, рубоиш, полоя, камона ва ғ.

13. Дар зери таъсири қавоиди сарфиву наҳвии забони русӣ ба ивази бандаки изофӣ истифода кардани пешвандҳо, ки сохти ибораву ҷумлаҳоро носолиму сунъӣ месозад: варам дар пой, дард дар шикам, бўй аз даҳон, захм дар девораи рўда ва ғ.

14. Ибораҳои сунъӣ ва ба сиришту табиати забони тоҷикӣ бегона: баланд шудани ҳарорати бадан (таб), кам шудани вазни бадан (лоғар шудан), ба роҳи табиӣ маконидани кўдак (сина маконидан) ва ғ.

15. Дар ивази муодилҳои хушоянд ва муравваҷи забони тоҷикӣ мавриди истифода қарор додани вожаҳои нави аврупоӣ:

Структура (сохт, таркиб), перфоратсия (инсидод), контрол (тафтиш, назорат), ядро (ҳаста), пневмония (газаки шуш), дизенфексия (гандзудоӣ), антитела (подтан), дизентерия (исҳол), гастрит (газаки меъда), инфексия (сироят),  артерия (шарён), вена (варид ) .

Адабиёт  

1. Абдураҳмонов Ф.А. Анатомияи одам, ҷилди 1. Душанбе. 1995. С. 226     

2. Абўалӣ ибни Сино. Қонуни тиб, қисми 1. Душанбе. 1989. С..98

3. Баҳор Маликушшуаро, Сабкшиносӣ, Теҳрон,1375 ҳ, С. 16

4. Дар бораи забони форсӣ (Маҷмўаи мақолаҳо), Теҳрон,1375 ҳ, С. 218

5. Исҳоқӣ Ю.Б., Расули М.Я., Умаров У.У. Луғати гўш-бинӣ – гулўшиносӣ, Душанбе. 2002. С. 49

6. Қодирӣ Т. Бемории санги бавл. Душанбе, 1993. С. 66

7. Қодирӣ Т. Мунтахаби дарсҳои пешобшиносӣ. Душнбе, 2000. С. 83

8. Қодирӣ Т. Луғати мухтасари русӣ-тоҷикӣ оид ба пешобшиносӣ. Душанбе, 2001, С. 123

9. Расули М.Я. Луғати вазоифшиносӣ. Душанбе, 2001. С. 201

10. Соатов И.С. ва диг. Луғати мухтасари даҳонпизишкӣ, Душанбе, 2001. С. 133   ҷилди.  2. Душанбе, 1996. С. 234

11. Усмонов М.У.  Анатомияи одам, қисми 1. Душанбе, 1996. С. 285

Фатҳуллоев Т. Ф., Юсуфов А.И., Шехов А. М.

Истилоҳоти тиббии забони тоҷикӣ дар шароити кунунӣ.

Калимаҳои калидӣ: истилоҳот, тиб, шароити кунонӣ, забони тоҷикӣ

Дар мақолаи мазкур нишон дода шудааст, ки  яке аз шартҳои асосии усули илмӣ кутоҳбаёни мебошад ва  он  усул дар аксар таълифоти тиббӣ риоя нашудааст.  Мантиқан ва илман ғалат будани маънои ибораву ҷумлаҳо. Тарҷумаи нодуруст ва носаҳеҳи истилоҳот дар луғатҳои соҳавӣ. Истилоҳсозии барғалат бо пасвандҳо.

Фатхуллоев Т. Ф., Юсуфов А.И., Шехов А. М.

Таджикская медицинская  терминология в современных  условиях

Ключевые слова: терминология, медицина, современные  условия, таджикский язык.

Данная статья указывает на то, что одним из необходимых условий для использования медицинской терминологии является краткость и лаконичность, что во многих медицинских учреждениях не соблюдается.  Кроме того, при анализе документации медицинских учреждений выявлено нелогическое и ненаучное содержание многих выражений и предложений, неправильный перевод и неточная терминология в медицинском словаре, а такие ошибки в словообразовании  при помощи суффиксов.

Fathulloev T. F., Usupov A. N., Shekhov A.M.

The medical of terminology’s tajik language in modern conditions

Key words: terminology, medical, modern conditions, tajik language

This article indicates that one of necessary conditions for use of medical terminology is the brevity and the pithiness which in many medical institutions isn’t observed. Besides in documentation analysis medical establishments the logic and unscientific content of many expressions and the offer, the wrong transfer and inexact terminology in the medical dictionary, and such mistakes in word-formation by means of suffixes is revealed.

.